Cùng hai mươi người bạn trong nhóm Học sinh cứu quốc trường trung học Khải Định - Huế (sau này đổi tên là trường Quốc học - Huế), tôi náo nức hòa vào dòng người tiến về cửa Ngọ Môn.
Từ chiếc sân rộng đầy chật người nhìn lên cửa thành, tôi thấy bóng dáng vua Bảo Đại với chiếc áo dài triều phục màu vàng, và ba, bốn người mặc âu phục đứng bên cạnh. Vua tiến gần sát Ngọ Môn, mặt quay về đám đông, giơ lên một chiếc mâm phủ vải vàng. Đang xôn xao ồn ào, cả rừng người bỗng yên lặng. Vị vua thứ 13 dòng họ Nguyễn đang đọc bản tuyên bố thoái vị.
Thời gian trôi qua đã quá lâu, vẫn còn một câu đọng lại trong tôi: Trẫm ưng làm dân của một nước độc lập hơn làm vua một nước nô lệ.
Nói xong vua Bảo Đại quay lại trao chiếc mâm phủ vải vàng cho một người mặc âu phục đứng bên cạnh. Sau này chúng tôi được biết đó là ông Trần Huy Liệu, đại diện Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, cùng đi với hai ông Nguyễn Lương Bằng và Cù Huy Cận.
Sau khi giơ cao chiếc mâm có ấn tín triều Nguyễn và chiếc gươm triều Nguyễn trước đám đông, ông Trần Huy Liệu tuyên bố từ nay Việt Nam chấm dứt hơn một ngàn năm chế độ quân chủ cùng triều đại nhà Nguyễn.
Ngay giây phút ấy, chiếc cờ quẻ Ly của triều Nguyễn từ từ hạ xuống và lá cờ đỏ sao vàng bắt đầu kéo lên. Từ cửa thành Ngọ Môn, tiếng hoan hô vang dội lan ra những chiếc thuyền đậu san sát trên dòng sông Hương trong xanh, rực đỏ màu cờ.
Cùng với bóng cờ ấy, tôi tiếp tục theo kháng chiến. Trốn nhà lên chiến khu năm 16 tuổi, tôi làm nhiều công việc khác nhau: đoàn viên đoàn Tuyên truyền kháng chiến, sau đó vào Quân y vụ liên khu 4. Đặc biệt, tôi tham gia chế thuốc nổ, nhồi lựu đạn, làm mìn nổ chậm cho Quân giới Việt Nam từ năm 1946.
Để giải thích việc một cô gái 16, 17 tuổi mới rời ghế nhà trường lại lao vào nhiệm vụ nguy hiểm này, ta nên trở về bối cảnh những năm đầu kháng chiến, khi vũ khí trong tay chỉ là những loại súng ống rất thông thường, thu được của lính Nhật và Pháp. Khi nhận thông báo cần sinh viên học sinh biết tiếng Pháp xung phong vào bộ Quốc phòng để làm vũ khí, tôi cùng hơn 20 bạn đã tình nguyện ghi tên, dù không biết công việc mới sẽ nguy hiểm như thế nào.
Tôi nhớ mãi hình ảnh lần đầu gặp gỡ người thầy dạy chúng tôi nghề làm vũ khí trên chiến khu Việt Bắc. Hôm ấy, anh Thúy Liễu (một trí thức tốt nghiệp cử nhân khoa học) đang mở một cuốn sách về chế tạo thuốc nổ. Vừa nhìn vào sách, anh vừa giảng cho chúng tôi bằng tiếng Pháp cách chế tạo thuốc nổ Fulminate. Bỗng hai người khách bước vào. Một anh ở bộ Quốc Phòng giới thiệu với chúng tôi: Đây là anh Trần Đại Nghĩa, một kỹ sư đã tình nguyện theo Bác Hồ từ Pháp về, năm 1946. Anh Nghĩa sẽ giảng dạy cho chúng ta cách làm vũ khí chống giặc Pháp.
Từ lời giới thiệu giản dị ấy, suốt hàng chục năm sau, anh Trần Đại Nghĩa dìu dắt chúng tôi pha chế thuốc nổ, làm súng đại bác không giật SKZ chống tăng, làm mìn nổ chậm...
Kỷ niệm không thể phai mờ dù gần một thế kỷ đã qua. Bài học của một trí thức từ bỏ nơi làm việc đầy tiện nghi với mức lương hàng tháng lên đến 55 cây vàng, để về xây dựng nền quân giới quốc phòng là tấm gương mãi mãi để chúng tôi noi theo.
Năm 1967 là năm hoàn toàn thay đổi đời tôi: được Bác Hồ giao nhiệm vụ vào Vĩnh Linh (Quảng Trị) cùng đoàn làm phim của hai nhà điện ảnh cách mạng, bạn của Bác - ông Joris Ivens và người bạn đời, bà Marceline Loridan. Tôi vừa chăm sóc sức khỏe, vừa làm phiên dịch tiếng Pháp cho cả đoàn.
Bộ phim tài liệu Vĩ tuyến 17 - Chiến tranh nhân dân (Le 17e parallèle: La guerre du peuple) được thực hiện sau hai tháng - ngày đội bom đạn để quay phim, đêm xuống địa đạo sâu trong lòng đất để tìm một giấc ngủ hồi sức. Khó có thể kể hết những nguy hiểm trong những ngày ấy: Hai lần ông Ivens và tôi bị bom vùi; anh Đào Lê Bình, một quay phim bị bom bi trúng vào cổ, chỉ cách động mạch chủ chừng 2 cm; bà Marceline phải vào trạm quân y dã chiến vì xe bị va chạm trên đường... Chúng tôi cũng chứng kiến những giây phút không thể nào quên trước sự hy sinh dũng cảm, sự bền bỉ phi thường để có thể trồng lúa, dựng lại nhà, chịu đựng đau thương mất mát của người dân Vĩnh Linh.
Một đêm nọ, tôi đang nằm lịm đi sau một ngày quay cột cờ Vĩnh Linh trong tiếng gầm rú man rợ của bom đạn, bỗng có tiếng gọi từ cuối hầm: Đoàn phim có ai là bác sĩ không? Cứu, cứu chúng tôi với.
Tôi choàng dậy theo phản xạ, kéo vội chiếc túi cấp cứu đeo vào người. Anh Chơn, kỹ sư thu thanh, ôm chiếc máy Nagra. Hai chúng tôi mò mẫm theo ánh đuốc chập chờn đầu cửa hầm. Qua rất nhiều ngách chi chít dưới lòng đất như một mạng nhện khổng lồ, tôi được đưa đến một căn hầm chật hẹp, có bóng người đang nằm rên rỉ. Chị sắp sinh nhưng không biết làm thế nào, vì quá sợ hãi và đây là đứa con đầu lòng. Tôi tìm mọi cách để chị bình tĩnh lại. Sau một hồi vật lộn, tôi đã có thể sờ được đầu em bé. Đứa trẻ sinh ra trong địa đạo mà tiếng khóc oa oa vang lên mạnh mẽ. Tôi trao bé cho người cha sau khi cắt rốn và lau người. Bỗng nhiên trong căn hầm vang lên tiếng khóc hạnh phúc của người cha: Con ơi! Con ơi!
Khi chúng tôi trở về hầm, ông bà Ivens và đoàn làm phim chưa ai ngủ. Tất cả chờ đợi tôi. Quá mệt mỏi, tôi chỉ nói vắn tắt: Ca va... Ca va (Ổn rồi... Ổn rồi) và nằm vật ra. Bỗng trong căn hầm tù mù vang lên hai tiếng khóc. Cả đoàn ngồi lặng đi: tiếng oa oa chào đời và tiếng khóc nức nở của người lần đầu được làm cha. Anh Chơn đã thu lại khoảnh khắc ấy bằng chiếc máy Nagra.
Ông Ivens từ từ đến, đặt tay trên vai tôi: "Nghề phóng viên chiến trường đã cho chúng ta những giây phút đặc biệt, những giây phút chứng minh sự sống có thể chiến thắng cái chết".
Câu nói đó góp phần thay đổi đời tôi, giúp tôi can đảm từ giã ngành Y năm 37 tuổi để bước sang một nghề nguy hiểm khác là phóng viên chiến trường. Quan trọng hơn cả là tôi được sống theo đúng lựa chọn của mình.
Đêm tiễn hai vợ chồng nhà điện ảnh cách mạng cùng mấy ngàn thước phim 16 mm quay trong bom đạn Vĩnh Linh, Bác Hồ dặn chúng tôi: Rồi đây những thước phim từ lòng đất Vĩnh Linh sẽ đi thẳng vào lòng những người dân phản chiến ở Mỹ.
Năm ấy chưa có thông tin rộng rãi, tôi chưa hiểu hết ý nghĩa câu nói của Bác.
Sau này, năm 1989, tôi sang Paris, đến thăm nhà của hai vợ chồng Ivens ở 81 đường Saint Peres. Joris vừa mất cách đấy 10 ngày, tôi không còn cơ hội ôm thầy tôi vào lòng. Marceline cho tôi đọc một bức thư nhỏ đã vàng ố.
Bức thư, của một nhà sản xuất phim ở Washington D.C., viết năm 1968: Thưa ông Ivens, tôi bay sang đây để xem bộ phim về chiến tranh Việt Nam mà ông làm ở Vĩnh Linh. Bộ phim làm tôi ngỡ ngàng. Nếu dân Mỹ được xem phim này, họ sẽ biết là không thể nào thắng nổi trong một cuộc chiến mà toàn dân quyết tâm chiến đấu. Nhưng tôi biết chắc không có rạp nào lớn ở Mỹ dám mua phim này. Tôi sẽ lỗ nặng, sẽ không thể bán được phim. Vì vậy rất xin lỗi ông và cũng rất khâm phục ông.
Marceline kể thêm, họ sau đó đã tìm mọi cách đưa phim đến các trường đại học, các trung tâm phản chiến, các câu lạc bộ, các trung tâm văn hóa ở Mỹ. Phần đóng góp của phim vào phong trào phản chiến đã mang lại nhiều kết quả tích cực.
Lúc bấy giờ tôi mới hiểu hết lời dặn của Bác Hồ.
Marceline còn cho tôi xem một tờ giấy mỏng và nói: "Ivens đã mất, tôi mới dám đưa cho Phượng xem". Đó là tờ giấy cầm cố ngôi nhà của hai vợ chồng cho ngân hàng Paris để lấy tiền sang Việt Nam làm phim. Ivens đã dặn vợ: Chúng ta sang một nước đang có chiến tranh, đừng khiến họ phải tốn thêm đồng nào cho ta cả. Và cũng đừng cho họ biết về việc cầm cố này.
Rất may là sau đó, bộ phim Vĩ tuyến 17 - Chiến tranh nhân dân được rất nhiều tổ chức phản chiến mua để chiếu. Ngôi nhà vẫn thuộc về hai ông bà cho đến tận ngày nay.
Năm 1989 cũng là lần đầu tôi sang Pháp sau khi đã nghỉ hưu. Bạn bè cũ thời chiến tranh từng sang Việt Nam làm việc, đón tiếp tôi nồng nhiệt. Trước hôm trở lại Việt Nam, tôi nhận được rất nhiều chia sẻ: Bạn sẽ sống ra sao trong đất nước hậu chiến, bao nhiêu trẻ mồ côi, bao nhiêu kẻ không nhà, bao nhiêu người thất nghiệp...
Lúc đầu tôi thông cảm với ý nghĩ thương hại này của bạn bè. Nhưng nghe mãi những lời thương xót ấy, bản thân tôi tự nhiên phản ứng lại. Tôi thầm nghĩ: Việt Nam có một nền văn hóa lâu đời sao không thấy ai nhắc đến? Tôi vụt ra ý tưởng là khi trở về Việt Nam sẽ mở một phòng tranh, cố gắng đưa họa sĩ ra nước ngoài với mục đích giới thiệu một phần rất nhỏ về nền mỹ thuật Việt Nam.
Từ đấy tôi về TP HCM và mở phòng tranh lấy tên là Lotus (Hoa sen). Cũng không ngờ tôi say mê với nghề mới này và tiếp tục duy trì phòng tranh trên 30 năm nữa.
Có bạn hỏi tôi: Bà nghĩ gì về 80 năm kỷ niệm ngày Quốc khánh Việt Nam.
Cuộc đời khá dài của tôi đã cho phép tôi chứng kiến nhiều sự kiện lịch sử:
Năm 16 tuổi, tôi được dự trực tiếp lễ thoái vị của vua Bảo Đại, chấm dứt ngàn năm phong kiến để bước vào năm đầu cuộc cách mạng dân tộc giành độc lập tự do.
Năm 25 tuổi, sau 9 năm ở chiến khu Việt Bắc, ngày 10 tháng 10 năm 1954, tôi đã ở trong dòng người mừng Thủ đô giải phóng.
Năm 46 tuổi, tôi được tham gia đoàn phim quay chiến dịch Hồ Chí Minh từ Huế vào Sài Gòn, đã quay được cuộc họp báo lịch sử tại Dinh Độc Lập. Lúc ấy những chiếc xe tăng từ nhiều nơi trở về tụ tập quanh chiếc bồn phun nước trong dinh, bụi chiến tranh còn chưa rửa sạch.
Nửa thế kỷ trước, khi đi quay những thước phim đầu tiên của đất nước ngừng tiếng súng ở Quảng Nam, Đà Nẵng, nhìn những đoạn đường hàng mấy trăm cây số chằng chịt dây thép gai; những xã Điện Ngọc, Điện Bàn trơ trọi những ruộng khoai cằn cỗi, những mái nhà tôn nóng đổ lửa, tôi đã tự hỏi: Rồi đây người dân sẽ sống ra sao?
Năm 93 tuổi, tôi đi một chuyến xuyên Việt bằng xe hơi. Cầu phà thời chiến tranh đã được thay bằng những chiếc cầu vững chắc, người dân vùng biển Quảng Bình bom đạn xưa kia nay đã thong dong đưa gia đình đến tận hưởng bãi biển Nhật Lệ tràn đầy hải sản tươi ngon. Các vườn rau xanh tốt, những ngôi nhà mái ngói đầy đủ tiện nghi của Điện Ngọc, Điện Bàn là những câu trả lời thực tế cho băn khoăn của tôi nửa thế kỷ trước.
Năm nay, 96 tuổi, tôi ngồi xem qua màn ảnh nhỏ cảnh tưng bừng náo nhiệt của Thủ đô chuẩn bị cho ngày lễ lớn ngày 2 tháng 9 năm 2025.
Tôi muốn gửi một lời tâm sự trong ngày vui lịch sử này: Các bạn ơi, không ai có được hai cuộc đời. Vì vậy hãy trân trọng và cố gắng sống sao cho thật xứng đáng với ân huệ này.
Xuân Phượng